|
VUURTOREN WORKUM
Foto na 1963: Collectie Henk Gorter, Workum
SINDS OKTOBER 2014 MAAKT VUURTOREN 'IT TOARNTSJE' AAN DE HYLPERDYK 4
TE WORKUM DEEL UIT VAN HET BEZIT VAN ONZE STICHTING
ALGEMENE GEGEVENS
Huidige eigenaar: sinds 6 oktober 2014 Stichting tot Behoud van Monumenten in de gemeente Súdwest-Fryslân.
Vorige eigenaren: oorspronkelijk gemeente Workum. Na een gemeentelijke herindeling c.q fusie overgegaan van de gemeente Workum naar de nieuwe gemeente Nijefurd en vervolgens, in 2011, naar de huidige gemeente Súdwest-Fryslân.
Huurder: de vuurtoren wordt verhuurd aan Stichting It Tointsje Leech, die de vuurtoren sinds 1967 onderverhuurt aan Reid de Jong en zijn echtgenote Cornelie Ploeg. Doel van het echtpaar is om zo zo zelfvoorzienend mogelijk te leven. In andere woorden: om een croftersbestaan te leiden.
Reid de Jong is op 13 november 2020 - 86 jaar oud - in zijn vertrouwde vuurtoren overleden.
Zie over Reid de Jong ook onze Nieuwsrubriek onder: Reid de Jong - bewoner van It Toarntsje overleden.
Soort gebouw: (voormalige) vuurtoren met aangebouwde woning.
Foto na 1963: Collectie Henk Gorter, Workum
Naam: over het algemeen wordt de naam ‘Toarntsje’ gebruikt. Het Friese woord voor torentje.
Andere benamingen zijn Tointsje (tonnetje), Töntsje – Tontsje en (in Hindeloopen) It Tontjen. Aanduidingen die volgens een lokale bron mogelijk verwijzen naar de vuurton die vroeger als baken op de toren heeft gestaan.
In dit document worden de aanduidingen vuurtoren, Toarntsje en Tointsje door elkaar gebruikt.
Locatie: Hylperdyk 4, 8711HJ Workum.
De vuurtoren ligt aan het eind van It Soal, de waterweg die Workum verbindt met het IJsselmeer.
It Soal is ontstaan na de inpoldering van het Workumer Nieuwland.
Rijksmonument: mon.nr. 39453; klik aan: Omschrijving mon.nr. 39453.pdf
Type toren: vierkant, met later aangebouwde woning.
Materiaal: baksteen, deels gepleisterd.
Foto's: Harm Haitsma; april 2015
Vuurtoren en zeedijk. Bovenstaande foto laat zien dat de vuurtoren aan landzijde als het ware tegen de zeedijk is aangebouwd. De vloer van het woonhuis ligt circa een meter lager dan de huidige kruin van de dijk. Dit zou erop kunnen wijzen dat de zeedijk verhoogd is nadat de vuurtoren en de woning gebouwd zijn. Het feit dat er na de grote overstroming van 1825 geen vermeldingen meer zijn van dijkdoorbraken doet vermoeden dat de zeedijk niet lang ná 1825 verhoogd/versterkt is. In een advertentie in de Leeuwarder Courant van 3 augustus 1827 (p. 3) staat dat het Dijksbestuur van het Workumer Nieuwland van zins is het verzwaren van ongeveer 500 ellen (ca. 350 meter) zeedijk ten zuiden van de vuurtoren bij Workum aan te besteden.
ENKELE JAARTALLEN
1621 De dijk rond de polder Workumer Nieuwland voltooid.
1623-1624 Het Workumer Nieuwland in cultuur gebracht.
1707/1708 ‘Een stenen toorn tot een fuir ofte lantaarne’
Hoewel bepaalde (secundaire) bronnen vermelden dat er na de inpoldering van het Workumer Nieuwland al vrij snel een vuurbaak werd geplaatst, is hiervoor in primaire bronnen tot op heden geen hard bewijs gevonden. Wel is zeker dat er sinds medio 1707 sprake is van ‘fuur’ op het hoofd van de stad Workum, want op 2 mei 1707 worden ‘de Ed: Mog: Heere J.M. van Adius en de Heer Burgemr: Anne Hobbes de Boer gecommittert (belast red.) omme op het Hooft van de Stadt Workum een fuur te mogen besorgen, indien doenlijc, ten dienste van de schippers en passagiers bij nacht en ontiden’. Een jaar later vindt, op 28 juni 1708, de aanbesteding plaats van ‘een stenen toorn, hoogte, boven de croon van de dijc ses en twintig voeten en tien voet vijerkant, tot een fuir ofte lantaarne voor het incomen ende aendoen van de haven deser stede bij hard weder en donkere nachten’. Nanne Wijebbes Sicma, Pijtter Reijnses, Hans Einses en Pijtter Sippes nemen de bouw voor 490 Caroliguldens aan. [Bron: Archieven voormalige gemeente Workum]
Opmerking: een voet verschilde lokaal. In Workum werd 0,325 m gehanteerd voor een voet. Dus 26 x 0,325 m= 8,45 m // 10 x 0,325 m = 3,25 m.* De kroon van de dijk was waarschijnlijk ca. 1 m lager dan tegenwoordig het geval is. De drempel van de woning zal bij de bouw in 1837 op gelijke hoogte zijn geweest met de kruin van de dijk. [* Bron: Meertens Instituut Amsterdam]
Foto: Harm Haitsma, april 2015
Samengevat: volgens onderzoeker Minte de Jong uit Workum was er voor 1708 geen sprake van een vuurbaak of vuurtoren op het Workumer Nieuwland. In de Resolutieboeken van de Vroedschap van voor 1707 heeft hij daarover althans niets kunnen vinden. Ook staat er geen vuurtoren aangegeven op onderstaande kaart van It Soal en directe omgeving - die gedateerd moet worden tussen 1624 en 1635.
It Soal - op de kaart aangeduid als Zool. Situatie te dateren tussen ca. 1624 en 1635
Toelichting
In de hoek waar de huidige vuurtoren staat, is een uitwateringssluisje ingetekend. Er staan een molen (wipmolen of spinnenkopmolen) en een molenaarswoning bij. Op deze kaart is geen vuurtoren ingetekend.
Red.: hoewel hier tot nog toe geen bewijs voor is gevonden, blijft het mogelijk dat er direct na de droogmaking van de polder een vuurbaak of vuurkorf nabij het Zoolsend is geplaatst om uit veiligheidsoverwegingen de ingang van It Soal te markeren. Ook is het zo dat op oudere kaarten de stenen gebouwen vaak wél werden ingetekend, maar gebouwen of objecten van bijvoorbeeld hout of een ander materiaal niet.
11 juni 1778 Aanbesteding van ‘het opbouwen van een stenen vuurbaak ofte vuurtoorn aan ’t Zoolseinde op de wijdte van het tegenwoordige fundament.’
De formulering ‘op de wijdte van het tegenwoordige fundament’ wijst erop dat er sprake is van herbouw van de vuurtoren. De reden van de herbouw is niet bekend.Met de
1837 In dit jaar komt in de archieven voor de eerste keer een vermelding voor over een woning bij de vuurtoren: ‘ Woning aangebouwd. Aannemer Lieuwe R. Ketelaar voor de som van f 1328,50.’ Dit betreft het huidige vuurtorenhuis.
Het oude huis, dat enkele tientallen meters van de vuurtoren af stond zal toen wel zijn afgebroken. In de huis- en woonregisters komt het na die tijd niet meer voor.
Ca. 1880 Het open vuur wordt vervangen door een olielantaarn. Veertig jaar later werd de kustverlichting genationaliseerd. Workum bleef echter zijn eigen vuurtoren onderhouden omdat de gemeente ‘het vuur- en bakengeld’ nodig had voor het onderhoud van de sluis.
1932 tot heden Met de afsluiting van de Zuiderzee verliest de vuurtoren zijn functie en wordt het licht gedoofd. Langs It Soal wordt een lichtenlijn van twee bakens met gaslampen geplaatst. Elk op een vierpoot van hoekijzers. Tot 1983 is gebruik gemaakt van deze lampen. Deze zijn in 1984 overgenomen door de provincie. Nu zijn er elektrische lampen die op zonnecellen werken.
Jacob Wiersma (1875-1935) was de laatste officiële vuurtorenwachter.
Situatie 1937 Op onderstaande foto is de vuurtoren met hout bekleed. Het is niet bekend waarom en wanneer dit is gebeurd. Het zou kunnen zijn als tijdelijke maatregel om slecht metselwerk te verhelen óf, en dat lijkt met het oog op de dreigende oorlogssituatie waarschijnlijker, om de toren wat te camoufleren.
Foto: Collectie Henk Gorter, Workum
1939-1940 Tijdens de mobilisatie is de vuurtoren als luchtwaarnemingspost mede in gebruik bij de ‘landstormdienst’. De toren was eerst toegankelijk via een ladder, later via een aangebouwde trap. Zo te zien wordt er ook wat onderhoud gepleegd.
Foto: Collectie Minte de Jong, Workum
Foto: Collectie Minte de Jong, Workum
1940-1945 Tijdens de Tweede Wereldoorlog wordt de toren door de bezetter als luchtwaarnemingspost gebruikt
1963 In een krant van 11 maart 1963 (mogelijk de Workumer Krant Friso) is te lezen dat de vuurtoren van binnen is opgeknapt en dat, als alles volgens wens verloopt, het ‘Tointsje’ mogelijk de balustrade terugkrijgt die de ‘stompe’ bovenkant vroeger wat verlevendigde. Voorts dat, mocht dat lukken, ook de kaap terugkomt die voorheen bovenop het torentje heeft gestaan. In de kaap werden korven en vlaggen gehangen om de waterstand aan te geven.
In hetzelfde artikel staat ook vermeld dat de ‘lelijke’ plankenlaag om het torentje gaat verdwijnen en dat, als de stenen opbouw die dan tevoorschijn komt nog goed is, deze wit zal worden geschilderd. Dit alles is, getuige de foto’s van recenter tijd, inderdaad gebeurd.
1967 In dit jaar zijn er verschillende werkzaamheden uitgevoerd om het primitieve wonen wat aangenamer te maken. Zo zijn o.a. een douche, een toilet én een beerput aangelegd.
Aan zeedijkzijde zijn verschillende maatregelen getroffen om de druk van de dijk tegen te gaan.
2004 In de nacht van 25 op 26 oktober 2004 heeft bewoner Reid de Jong ter gelegenheid van de zogenaamde Strontrace met behulp van een gasbrander weer een ‘open vuur’ op ‘It Toarntsje’ laten branden. Later is een meer professionele (en veiliger) installatie aangebracht, zodat de schepen die jaarlijks meedoen aan de ‘Stront’ met behulp van dit ‘open vuur’ de haven van Workum weten te vinden. De 'Strontrace' is een jaarlijkse zeilwedstrijd voor traditionele platbodems van Workum naar Warmond en weer terug. Hierbij wordt alleen gebruik gemaakt van de wind en van menskracht. Als er geen wind is of deze verkeerd staat, worden de schepen gejaagd (door menskracht voortgetrokken) en geboomd. Indertijd werd de Friese 'stront' gebruikt om o.a. de bollenvelden in het westen van ons land te bemesten.
2014 Sinds oktober 2014 maakt de vuurtoren deel uit van het monumentenbezit van de Stichting.
2015 In april van dat jaar is de fundering van de woning onderzocht omdat de achtergevel verzakte. Het bleek dat er nagenoeg geen fundering (meer) onder zat. Waarschijnlijk is er indertijd direct op zand of mogelijkerwijs op een (intussen vergane) fundering van planken gebouwd. Bij een grondboring bleek dat er minimaal 3 meter bruin zand (woudzand) onder de fundering lag. Deze laag zal vermoedelijk bij de aanleg van de dijk als zandbed voor het dijklichaam zijn aangebracht.
Foto: Harm Haitsma, april 2015
Restauratie dringend noodzakelijk
De huidige toestand van woning en toren laat zeer te wensen over. Het muurwerk vertoont nogal wat scheuren en de zuidoosthoek van de woning verzakt. Ook de toren vertoont enkele scheuren. Daarnaast verkeren de muurankers in zeer slechte staat. Tijd voor een degelijke restauratie, dus.
Foto's: Harm Haitsma, april 2015
Fondsenwerving
Het Bestuur van de Stichting is hard bezig om de gelden voor de noodzakelijke restauratie bijeen
te krijgen. Het grootste gedeelte is intussen toegezegd, maar op dit moment (eind juli 2015) staat
er nog een bedrag van 15.000 euro open. Helaas kan de restauratie niet eerder uitgevoerd worden dan wanneer de benodigde financiën gedekt zijn.
Elke bijdrage is daarom meer dan welkom!
Goed nieuws!
Inmiddels, we schrijven 22 februari 2016, zijn de benodige financiën bijeengebracht.
Het is de bedoeling dat de restauratie op 1 april a.s., dus na het stormseizoen, van start gaat!
De verwachting is dat de werkzaamheden eind september afgerond zullen zijn.
VERANTWOORDING. In de jaren 2000-2004 heeft Minte de Jong uit Workum het archief van de toenmalige gemeente Nijefurd (tegenwoordig onderdeel van het Archief van de Gemeente Súdwest-Fryslân) doorzocht op informatie over ’It Toarntsje’. We hebben gebruik mogen maken van zijn gegevens, waarvoor onze grote dank. Daarnaast hebben wij enkele algemeen toegankelijke bronnen geraadpleegd, waaronder het archief van de Leeuwarder Courant.
MEER INFORMATIE EN FOTO'S zijn op deze site te vinden onder:
NIEUWS Workum - Overdracht Vuurtoren en Workum - Vuurtoren.
|
